Planina Žrnov nadomak Beograda je dobila ime po velikom žrvnju koji je u to doba služio za preradu rude iz rudnika koji su se u njenom podnožju nalazili, ali kako nikada nije adekvatno istražena, saznanja o njoj se pretežno baziraju na osnovu putopisa i starih mapa.

Arheolozi pretpostavljaju da je još u doba Kelta na vrhu današnje Avale postojalo utvrđenje na čijim su temeljima kasnije i Rimljani podigli svoju osmatračnicu.

Značajan istorijski izvor predstavljaju zapisi čuvenog austrougarskog putopisca i arheologa, Feliksa Kanica (1829-1904.), koji je tokom XIX veka proučavajući nalazišta Srbije objavio čitav niz knjiga u kojima je ilustrovao rimske i srednjovekovne starine kod nas. Vrhunac arheološkog istraživanja tog vremena predstavlja Rimska studija u kojoj je Kanic apelovao da se spreči uništavanje kulturnog blaga Srbije. U svojim putopisima, on je zabeležio da je na vrhu planine Žrnov nekada bila rimska osmatračnica na čijim su temeljima srpski carevi kasnije podigli tvrđavu Žrnov.

Kako se despot Stefan Lazarević zalagao za razvoj i očuvanje rudarstva, koje je bilo glavna privredna grana tadašnje Srbije, na njegov zahtev je na istom mestu podigunta tvrđava - grad Žrnov ili Žrnovan, koji je predstavljao jedno od šest najvažnijih utvrđenja za zaštitu i odbranu Srbije, a koja se pod ovim imenom nalazi u geografskim kartama Paola Santinija, Frančeska Roselija i Marka Beneventana koje datiraju iz XV i XVI v.

Utvrđenje koje se sastojalo iz Malog grada sa dve kule i Gornjeg grada sa velikom kapijom, zadalo je toliko nevolja Turcima tokom osvajanja naših teritorija, da su ga nazivali „havala”, a kako ta reč u prevodu znači „prepreka” ili „smetnja”, naš narod je čitavu planinu Žrnov počeo spontano da naziva Avala.

Nakon neuspelog napada na Beograd, Turci su na čelu sa Hodi-pašom uspeli da zauzmu ovaj srednjovekovni grad 1442. i 1458. i ojačavši ga dodatnim zidinama, bedemima i jarkovima od njega napravili tvrđavu koja je u to vreme, kako kažu zapisi, predstavljala pravu razbojničku, olovom prekrivenu kulu, iz koje su gospodarili beogradskom okolinom.

Mada je u zapisima Evlije Čelebije, jednog od najslavnijeg otomanskog putopisca, Žrnov predstavljao jedno od najvažnijih utvrđenja u Srbiji tog vremena, padom Beograda 1521. grad na Avali je izgubio svoj strateški značaj, sve dok u XVIII. veku nije potpuno napušten. Ipak, ova tvrđava je ostala gordo da stoji na vrhu brega pored Beograda, kao pravi biser koga su rado istraživali mnogi arheolozi.

Nažalost, ostatke grada koji datiraju još iz doba antike, sa bedemima nastalim u ranom srednjem veku, do temelja je iz neobjašnjivih razloga srušio kralj Aleksandar.

Niko do danas nije ustanovio zbog čega je kralj naredio jedan ovakav čin koji je doveo do potpunog uništavanja dela beogradske istorije. Ovakav gest jedni pripisuju čistoj hirovitosti jugoslovenskog kralja, drugi ga dovode u vezu sa masonskom ložom kojoj su navodno pripadali on i vajar Ivan Meštrović, a istoričari pretpostavljaju da je reč o njegovoj manijakalnoj opsesiji jogoslovenizmom zbog koje je svesno žrtvovao neke srpske spomenike kako bi pod istim okriljem objedinio jugoslovenske narode.

Grad koji je pored Golubca, Kruševca i Novog Brda prema Segedinskom primirju vraćen srpskoj despotovini i koji je uprkos svim ratnim burama opstao, ničim izazvano je minirao naš kralj u doba mira, kako bi se tu uzdigao spomenik Neznanom junaku, koji je mogao da bude podignut na bilo kom drugom mestu na Avali, pored Beograda ili širom Srbije. U roku od dva dana mineri su tri puta postavljali eksploziv, sve dok od ovog grada nije ostalo ništa. Tom prilikom je otkriven sloj sa ostacima iz rimskog perioda među kojima je između ostalih ostataka pronađena cisterna sa pitkom vodom i peć za pečenje hleba. Miniranje je izvedeno u potpunoj tišini tako da o njemu nije smelo da se piše, niti priča, jer su se čak i čaršijske priče smatrale antidinastičkom subverzijom.

Ceo ovaj događaj je u svojoj knjizi „Žrnov, srpski Avalon” pokušao da rasvetli, istoričar Radovan Damjanović. Između ostalog on navodi da niko pouzdano ne zna zašto se kralj odlučio za jedan ovakav čin, kao i da se o razlozima spekulisalo u tri pravca:

1. Evropski modni trend podizanja spomenika „neznanim junacima” je toliko obuzeo vladara da je misao o mauzoleju na vrhu Avale po nacrtu Ivana Meštrovića postala njegov najvažniji cilj.
2. Jak uticaj masona, zbog koga je kralj Aleksandar otpočeo ceremoniju izgradnje u čast novom svetskom poretku 1934. držeći srebrni čekić u ruci koji je potom položen u temelje spomenika koji se gradi u obliku piramide.
3. Jugoslovenstvo za koje se zalagao toliko da je kao dokaz da on nije samo srpski kralj poslužilo stradanje Žrnova, kao jednog od veoma istorijski važnih srpskih spomenika.

Kralj Aleksandar je ubijen u Marseju, samo par meseci nakon što su osnove ovog kompleksa svečano otvorene na Vidovdan 1934. godine, a spomenik „Neznanom junaku” koji srpska javnost nikada nije prihvatila, je završen četiri godine kasnije.

Damjanović smatra da sam nacrt spomenika koji se danas nalazi na Avali predstavlja tek malo izmenjenu kopiju grobnice persijskog cara Kira, kao i da je rušenje Žrnova predstavljalo samo jedno u nizu velikih platna koja su u to doba darovana istom vajaru da po njima stvara.

Kada malo bolje pogledam, Mestar Meštrović i nije bio tako unikatan, niti toliko genijalan da bi se zbog njegovih „dela” rušila jedna svetinja, zaključuje Damjanović.

FOTO: Marko Miladinović