Hilandar je jedini živi srpski srednjevekovni grad, pod zaštitom je UNESCO i smatra se najvećim blagom srpske baštine. Srpsko nasleđe sačuvano u njemu veće je od sačuvanog nasleđa svih ostalih srpskih manastira zajedno.
Nalazi se u severnom delu Svete Gore, monaške republike nastale na prostoru nekadašnje Viztantije smeštene na zapadnom kraku poluostrva Halkidiki u severnoj Grčkoj. Sa još 20 velikih manastira, Hilandar je poslednji ostatak te vekovne civilizacije koja je svojom ideologijom, kulturom i filozofijom uticala na čitav tadašnji svet, a posebno na pravoslavne narode.
Godine 1198. je vizantijski car Aleksij III Anđeo posebnom poveljom dozvolio da se na ruševinama starog manastira Helandariona izgradi novi, „da Srbima bude na večni poklon”. Izgradnju su iste godine započeli Stefan Nemanja (kada se zamonašio, Sveti Simeon) sa sinom Svetim Savom. Do 1200. godine završena je crkva Vavedenja Bogorodice (koja danas ne postoji), pirg Svetog Save i Kambarska kula zvonara, i kelija Svetog Simeona. Ceo kompleks je oivičen zidovima visokim i do 30 metara, dužine oko 140 metara i spolja gledan liči na veliko srednjevekovno utvrđenje.
Izgradnju manastira su nastavili Stefan Uroš I koji je podigao veliku kulu Preobraženja, i kralj Milutin koji je 1320. godine na mestu stare crkve podigao novu, crkvu Vavedenja Bogorodice koja i danas služi kao saborna crkva i najlepša je crkva u Svetoj Gori. Milutin je dalje izgradio ulaz na severnoj strani utvrđenja, paraklisu Svetog Nikole, trpezariju, Milutinov pirg na putu ka moru i Hrusiju na obali. Za vreme Milutina freskama je oslikan glavni hram, trpezarija i Grobljanska crkva. Najbolje godine manastira bile su za vreme vladavine cara Dušana koji je manastiru dodelio ogromne posede, a krst podignut na mestu gde su monasi dočekali Dušana i tzv carska maslina postoje i dan danas.
Manastir Hilandar je prvi srpski univerzitet i jedan od najstarijih u svetu, koji je po tadašnjim kriterijumima školovao najbolje poznavaoce književnosti, religije, prirode i medicine. U njemu je utemeljena srpska pismenost, prevodilačka i prepisivačka delatnost, tu je začeta srpska srednjevekovna pravna država, diplomatija i medicina srpskog naroda - sačuvan je manastirski medicinski kodeks, manastirska bolnica i ostaci lekarskog i farmaceutskog alata. U njemu se iskristalisala i graditeljska zamisao arhitekture Moravske škole i tokom osam vekova najveća imena srpskog ikonopisa je prošlo kroz manastir.
Manastir ima najveću zbirku srpskog kulturnog i verskog blaga, povelja, mošti i relikvije svetaca, preko hiljadu starih ikona od kojih su čak osam čudotvorne, i po tome je jedinstven u svetu. Najpoznatije su ikone Bogorodice Trojeručice, Bogorodice Odigitrije, koja je najveće remek delo vizantijske umetnosti XIII veka, i ikona Hrista Pantokratora, koja je kao najlepša ikona Hrista na planeti izabrana za planetarni znak na proslavi 2000 godina hrišćanstva u Atini i Jerusalemu. U njemu je najveća biblioteka rukopisne knjige srpskog naroda gde se čuva najstariji srpski pisani spomenik Karejski tipik, pisani autograf Svetoga Save. Najveća zbirka bakroreznih i bakropisnih ploča za otiskivanje grafičkih ikona se nalazi u Hilandaru, kao i najveća kolekcija bogoslužbenog tekstila, starih crkvenih sasuda, zatim veliku zbirku porcelana i predmeta od takla iz XVIII i XIX veka iz cele Evrope, kolekcijazlatarskih predmeta, hladnog i vatrenog oružja i dr.
Manastir je oduvek imao veliki ugled i uticaj na srpsku vlastelu i nikada nije oskudevao u pomoći koja mu je ona pružala. Šta više, uživao je veliki ugled i mnogih ljudi koji ne samo da nisu bili Srbi, nego čak ni hrišćani. Za vreme turskih osvajanja, 1457. godine turski sultan Mehmed II je doneo ukaz kojim se potvrđuju stare slobode i prava. Hilandar je i jedini manastir u Svetoj Gori u kome je ikada kročila ženska noga do početka XX veka. Za vreme epidemije kuge koja je vladala na Balkanu, car Dušan se 1347. godine sklonio u manastir i sa sobom poveo caricu Jelenu, što je bio presedan nepoštovanja strogog Avato zakona o zabrani dolaska žena u Svetu Goru. Vekovima kasnije, na Svetoj Gori su našle utočište porodice tokom grčkog ustanka protiv Turaka, a zatim i nakon proterivanja Grka iz Male Azije. Tokom Drugog svetskog rata, među Markosovim partizanima koji su oslobodili Kareju bilo je i žena, koje su silom prilika stupile na sveto tlo. Ipak na sve ove slučajeve manastirsko bratstvo gledalo je kao pomoć u velikim stradanjima, a ne kao nepoštovanje tradicije koja se održala do današnjih dana.
