Manastir Gračanica

Gračanica je zadužbina kralja Milutina i nastala je izmedu 1310. i 1321. godine na temeljima srušene Bogorodicne crkve iz XI veka. To je njegova poslednja zadužbina i tokom srednjeg veka je bila posvećena Blagoveštenju, dok danas proslavlja Uspenje Bogorodice. Građena je u srpsko – vizantijskom stilu. Crkva je od tesanog kamena i ima pet kubeta i tri apside sa osnovom upisanog krsta, te kao takva pripada grupi prvoklasnih arhitektonskih ostvarenja svoga vremena. U crkvi se nalaze freske koje prikazuju rodoslov dinastije Nemanjića, kopija iz manastira Dečana, zatim lik kraljice Simonide, žene kralja Milutina i kćeri vizantijskog cara Andronika II. Zbog svoje netipične konstrukcije unutrašnjost nije bila podesna za oslikavanje. Vodeći slikari, Mihailo i Evtihije, bili su dvorski slikari kralja Milutina. Kompozicije fresaka ukazuju na bogoslovsku učenost slikara i naručioca. U crkvi postoji preko 200 likova svetaca i preko 100 kompozicija svetaca.

Gračanica spada u najočuvanije srpske crkve iako je više puta stradala od Turaka. Prva pustošenja su nastala u periodu između 1371. i 1383. godine kada joj je spaljen pirg (kula, toranj) i biblioteka. Pad Carigrada 1453. i pad Novog Brda 1455. primoravaju mitropolita da beži na sever gde je bila slobodna srpska teritorija pod vlašću Đurađa Brankovića. Godine 1481. manastir se pojavljuje u turskim spisima, a oko 1540. godine se formira štamparija i vrši obnova crkve. Posle obnove krova 1620. godine manastir stagnira, a u 18 veku gubi svoj značaj. Zbog takvih prilika od prvobitnog manastirskog kompleksa ostala je samo crkva sa pripratom (predvorje crkve). Posle Prvog srpskog ustanka deo Srbije je oslobođen pa je polovinom 19. veka Gračanica dobila na značaju ne samo kao religiozni već i kao kulturni centar. Godine 1878. Gračanica je privremeno bila oslobođena, ali je Berlinskim kongresom vraćena Turskoj. Posle balkanskog rata 1912. Gračanica je najzad dospela u srpske ruke.

U Gračanici je živelo stotine monaha koji su već u ranom periodu razvili veoma intenzivnu duhovnu i umetničku delatnost. Posle drugog svetskog rata manastir su obnovile monahinje i od tada je ženski manastir.